Yüklenme Tarihi: 01 Şubat 2014 - 17:55
Element: Element, aynı cins ve kimya tepkimelerinde bölünmeyen en küçük parçaların yığınıdır. Bu parçalara atom denir. Su bir element değildir. Fakat suyun elektrolizinden elde edilen hidrojen ve oksijen birer elementtir.
Mineral: Belirli bir kimyasal yapısı olan, inorganik, katı ve doğal maddelerdir. Elementlerin birleşmesinden meydana gelir. Şeker bir mineraldir çünkü hidrojen, oksijen ve karbon elementlerinin birleşmesinden meydana gelir.
Kayaç (Taş): Belirli bir kimyasal yapısı olan, inorganik, katı ve doğal maddelerdir. Minerallerin birleşmesinden meydana gelir. Örneğin Gnays; Ortoklaz, Biyotit, Plajiyoklaz, Kuartz gibi minerallerin birleşmesinden meydana gelir.
Bu verilenleri bir grafik üzerinde göstermek gerekirse durum aşağıdaki gibidir.
1. Püskürük (Katılaşım) Kayaçlar:
Püskürük kayaçlar magmanın soğuyarak katılaşması sonucu oluşurlar. Kökenlerini mağma oluşturduğu için bunlara “mağmatik kayaçlar” adı da verilir. Mağma bazen yeryüzüne ulaşır ve orada soğuyup katılaşır. Bazen de mağmanın soğuması yerin iç kesimlerinde belirli bir derinlikte gerçekleşir. Soğumanın yeryüzünde veya derinlerde meydana gelmesi püskürük kayaçların yapısı üzerinde önemli rol oynar.
Soğuma derinde olursa katılaşma yavaş olur. Buna bağlı olarak kayaçlar iri kristallidir. Buna karşılık soğumanın hızlı olduğu kayaçlar ince kristalli veya camsı yapıdadır. Püskürük taşlar yer kabuğundaki oluşum yerine göre iki kısma ayrılır.
a) İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın yerin derinliklerinde ağır ağır soğuması sonucu oluşan taşlardır. Soğuma yavaş olduğu için genellikle çok sert ve iri tanelidirler. Bu taşlar her ne kadar yerin altında oluşmuşlarsa da dış kuvvetlerin zamanla üstlerindeki tabakaları aşındırması sonucu açığa çıkarlar. Başlıcaları granit, siyenit, diyorit ve gabrodur.
Granit, kendine özgü yer şekilleri oluşturması açısından diğer kayaç türlerinden ayrılır. Granitler esasında sert ve dayanıklı kayaçlar olmakla birlikte bir kısmı, çeşitli nedenlerle kimyasal çözünme ve fiziksel parçalanmaya uğrayarak “granit topoğrafyası” adı verilen özel yer şekillerinin oluşmasına yol açarlar.
Granitlerin ayrışması sonucu, birbiri üzerinde yer alan irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaşmış bloklardan oluşan bir topoğrafya şekli meydana gelir. İskoçya’daki “Tor Topoğrafyası” bunun en güzel örneklerindendir.
b) Dış Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne kadar çıkarak soğumasıyla oluşmuştur. Soğuma hızlı olduğu için genellikle yumuşak ve ince tanelidirler. Bu kayaçların başlıcaları; bazalt, andezit, volkan camı (obsidyen), süngertaşı ve tüftür.
Bazalt ve andezitler tüflere göre aşınmaya karşı daha dayanıklıdır. Bu yüzden bazalt kayaçları ile volkanik tüflerin yaygın olduğu Nevşehir, Ürgüp, Göreme yöresinde peribacaları adı verilen ilginç yüzey şekilleri oluşmuştur.
2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
Daha önceleri oluşmuş olan mevcut kayaçlar ayrışarak rüzgar, dalga, akarsu ve buzullarla taşınıp göl, akarsu ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda biriktirilir. Başlangıçta boşluklu ve gevşek bir yapıya sahip olan bu tabakalar zamanla sıkışarak sertleşir ve tortul kayaçlara dönüşür.
Tortul kayaçların en önemli özelliği içlerinde fosil bulundurmalarıdır. Bu fosiller sayesinde kayaçların yaşı ve oluştuğu dönemdeki iklim şartları ile ilgili bilgi elde edilebilmektedir.
Tortul Kayaçlar Oluşumlarına Göre Üç Gruba Ayrılır:
a) Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Taşlar
Akarsular, rüzgarlar ve buzullar tarafından kayalardan koparılan parçaların çukur yerlerde biriktirilmesiyle ve bu irili ufaklı taneciklerin doğal bir çimentoyla birleşmeleri sonucu oluşur. Bu kayaçların başlıcaları; kiltaşı, kumtaşı ve çakıltaşı (konglomera) dır.
b) Kimyasal Tortul Taşlar
Suda eriyerek çözünebilen minerallerin daha sonra çökelerek birikmesi sonucunda oluşmuşlardır. Bu kayaçların en yaygın olanları kalker (kireçtaşı), jips (alçı taşı) ve kaya tuzudur.
Kalkerlerin erimesi sonucu mağaralar ile kanyon vadiler; kireçli suların buharlaşması ve kirecin çökelmesi sonucu, sarkıt, dikit ve traverten gibi yer şekilleri oluşur. Bu tür şekillerden oluşan “karst topoğrafyası” ülkemizde kalkerli arazinin yaygın olduğu Akdeniz Bölgesinde gelişme göstermiştir.
c) Organik Tortul Taşlar
Bitki ve hayvan kalıntılarının deniz ya da göl çanakların da birikmesi ile oluşurlar. Bitki kalıntıları, kalın ve geçimsiz tabakalar arasında veya su içerisinde kalır. Bu kalıntılar zamanla bakterilerin de etkisiyle karbon bakımından zenginleşir. Böylece linyit ve taş kömürü oluşur. Deniz canlılarının kabuk ve iskelet kısımlarının birikmesiyle de mercan kayaları ve tebeşir meydana gelmiştir.
3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
Daha önceden oluşmuş püskürük ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak renk ve şekil değiştirmeleri sonucu oluşan kayaçlardır.
Granit’in başkalaşmasıyla Gnays,
Kalker’in başkalaşmasıyla Mermer,
Kömür’ün başkalaşmasıyla da Elmas
Kil taşı’nın başkalaşmasıyla Şist,
Kum taşı’nın başkalaşması ile de Kuvarsit meydana gelir.